Zdarza się, że dłużnik próbuje ukryć swój majątek przed wierzycielem. Czasem w tym celu wyzbywa się składnika swojego majątku o znacznej wartości na przykład nieruchomości. W celu obrony wierzyciela przed takimi działaniami dłużnika stworzona została instytucja skargi pauliańskiej.
Skarga pauliańska to rodzaj powództwa cywilnego, które przewidziano w Kodeksie cywilnym. Jest środkiem ochrony wierzyciela przed skutkami niewypłacalności dłużnika. Znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy dłużnik swoim zachowaniem doprowadził do tego, że wierzyciel nie jest w stanie zaspokoić swojej wierzytelności, bo dłużnik doprowadził celowo do swojej niewypłacalności albo ją powiększył, a przy okazji korzyść z tego tytułu poniosła osoba trzecia. Inaczej mówiąc, dłużnik wyzbywa się składnika swojego majątku w celu uniknięcia egzekucji z niego. W celu skorzystania ze skargi pauliańskiej musi zostać spełniony szereg dodatkowych warunków:
- a. istnienie wierzytelności i pokrzywdzenie wierzycieli,
- b. uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią,
- c. wiedza (albo możliwość dowiedzenia się) przez osobę trzecią o tym, że dłużnik swoim działaniem powoduje pokrzywdzenie wierzycieli,
- d. dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Przesłanki zastosowania skargi pauliańskiej
Przede wszystkim nielojalne zachowanie dłużnika, polegające na wyzbyciu się składnika majątku musi zostać dokonane w drodze czynności prawnej (na przykład umowy sprzedaży albo umowy darowizny). Działanie z pokrzywdzeniem wierzycieli oznacza, że dłużnik po dokonaniu czynności staje się niewypłacalny albo niewypłacalny w wyższym stopniu niż był przed jej dokonaniem. Niewypłacalność z kolei oznacza, że dłużnik nie jest w stanie regulować swoich wymagalnych zobowiązań, a więc takich, których termin płatności już nadszedł. Powinien być to stan stały, a nie przejściowy.
Osoba trzecia, czyli ta, która dokonuje czynności prawnej z dłużnikiem, powinna uzyskać korzyść majątkową. Na skutek czynności prawnej wartość jej majątku musi wzrosnąć. Polegać to może zarówno na nabyciu składnika majątków, jak i na zwolnieniu jej ze zobowiązania, a więc zarówno na zwiększeniu aktywów, jak i zmniejszeniu pasywów.
Co więcej, osoba trzecia powinna być świadoma tego, że dłużnik działa w celu pokrzywdzenia wierzycieli albo przynajmniej powinna była się tego domyślić, co sąd będzie oceniał według wzorca tak zwanej należytej staranności, czyli osoba trzecia powinna przynajmniej spróbować zorientować się co do takiej sytuacji majątkowej dłużnika.
Dłużnik nie musi działać intencjonalnie, to jest z działaniem bezpośrednim pokrzywdzenia wierzycieli. Wystarczy, że przewiduje takie pokrzywdzenie, czyli działa w tak zwanym zamiarze ewentualnym.
Domniemania prawne i ułatwienia
Jak zatem widać, wykazanie przesłanek koniecznych dla skutecznego skorzystania z ochrony przewidzianej przez powództwo pauliańskie nie jest proste. Jednak przepisy przewidują pewne ułatwienia. Są to tak zwane domniemania, a więc założenia, które sąd przyjmuje za pewnik (aż do momentu obalenia ich przez drugą stronę postępowania – w tym przypadku przez pozwanego).
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika, uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Drugie domniemanie prawne stanowi, że jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Powyższe oznacza, że jeżeli przysporzenie w majątku osoby trzeciej było bezpłatne (na przykład w drodze umowy darowizny), ustawodawca zniósł wymóg wykazywania przez powoda (wierzyciela) jednej z przesłanek - wiedzy osoby trzeciej o tym, że dłużnik działa z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. Przepisy wprowadzają kolejne ułatwienia w przypadku, gdy czynnością prawną między dłużnikiem a osobą trzecią była darowizna.
Procedura i skutki uwzględnienia powództwa pauliańskiego
W celu skorzystania z ochrony pauliańskiej wierzyciel powinien wytoczyć powództwo. Powództwo powinno być skierowane przeciwko osobie trzeciej, czyli tej, która dokonała czynności prawnej z dłużnikiem.
W pozwie skierowanym do sądu w tej sprawie, wierzyciel powinien wykazać w uzasadnieniu wszystkie przedstawione wyżej okoliczności. Dodatkowo powinien przedstawić dowody na ich poparcie, a także przedstawić żądanie pozwu. W żądaniu pozwu należy wskazać, iż powód (wierzyciel) wnosi o uznanie czynności prawnej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią za bezskuteczną w stosunku do niego. Sąd, jeżeli pozytywnie rozstrzygnie sprawę, wyrokiem uzna czynność prawną za bezskuteczną, a więc ją “anuluje” w stosunku do wierzyciela. Składnik „wróci” do majątku dłużnika, będzie traktowany jakby czynność prawna nigdy nie została dokonana, i wierzyciel będzie mógł prowadzić z niego egzekucję.
Warto pamiętać, że jeżeli osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią (a więc na przykład odsprzedała albo darowała ją dalej, kolejnej osobie), wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło. Warunkiem jest, aby osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo aby rozporządzenie było nieodpłatne.
Co istotne, wszystkie wyżej opisane regulacje stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała. Odnosi się to do sytuacji, w której dłużnik w pierwszej kolejności wyzbywa się swojego majątku, a dopiero później kreuje wierzytelności (a więc na przykład zawiera umowy sprzedaży z kontrahentami).
W księdze wieczystej odnalezionej w wyszukiwarce ksiąg wieczystych na stronie Elektroniczne Księgi Wieczyste, widnieją informacje o toczącym się postępowaniu z powództwa pauliańskiego w formie ostrzeżenia albo na przykład informacji o sądowym zakazie rozporządzania nieruchomością przez dłużnika. Księgę wieczystą należy odnaleźć po numerze księgi, czyli w jedyny możliwy sposób, a nie odnaleźć księgę wieczystą po adresie albo księgę wieczystą po numerze działki, bowiem jest to niemożliwe.
Skarga pauliańska, mimo iż trudna w dochodzeniu, jest ciekawym i skutecznym środkiem dochodzenia należności od nielojalnych dłużników przez pokrzywdzonych wierzycieli.
